نظريه رواقيان

همزمان با اپيكوريسم ، مكتبی ديگر تأسيس شد كه به نام مكتب رواقی‏
معروف است . مؤسس اين مكتب مردی است به نام زنون . زنون رواقی غير
زنون اليائی است . زنون اليائی در حدود دو قرن پيش از زنون رواقی‏
می‏زيسته است . رواقيان از آن جهت رواقی خوانده شدند كه زنون در يك‏
رواق می‏نشسته و تدريس می‏كرده است .
رواقيان ، كمتر يونانی هستند . رواقيان قديم ، سوری و رواقيان متأخر
رومی بوده‏اند . خود زنون اهل قبرس است .
رواقيان در برخی نظريات خود تحت تأثير نظريات كلبيان می‏باشند ، ولی‏
اساس نظريه‏شان در حكمت عملی ، مستقل است . سقراط بيش از هر شخصيت‏
ديگر مورد تقديس رواقيان بوده است . راسل می‏گويد :

" رفتار سقراط هنگام محاكمه ، سرپيچی‏اش از فرار ، متانتش در برابر
مرگ ، و اين دعويش كه ستمگر ، به خود بيش از ستمكش آسيب می‏رساند ،
همه با تعاليم رواقيان موافق بود . بی پروائيش از سرما و گرما ، سادگيش‏
در خوراك و پوشاك ، و وارستگی كاملش از همه اسباب راحت جسم نيز با
تعاليم رواقيان موافق بود " ( 1 ) .
گاهی اشتباه می‏شود و فلسفه رواقی همان فلسفه آكادمی افلاطونی پنداشته‏
می‏شود و گمان می‏رود و رواقيون همان اشراقيون و پيرو فلسفه افلاطونند ، و
البته بايد از اين اشتباه جلوگيری شود .
فلسفه رواقی ، برخلاف فلسفه‏های كلبی و اپيكوری تاريخ طولانی‏تری دارد .
می‏گويند " شروع فلسفه رواقی به منزله تحول و پيشرفت مذهب كلبی بود ، و
پايان آن ، صورتی از ايده آليسم افلاطونی داشت . بيشتر دگرگونيهائی كه رخ‏
نمود در نظريات مربوط به مابعدالطبيعه و در منطق رواقيان بود ، نظريات‏
اخلاقی آنان بالنسبه ثابت ماند " ( 2 ) .
روح نظريه اخلاقی رواقيان اين است كه " فضيلت " عبارت است از
اراده خوب ، فقط اراده است كه خوب يا بد است ، فضيلت و رذيلت هر دو
در اراده جای دارند .
رواقيان اراده خوب را اراده‏ای می‏دانستند كه نسبت به حوادث بيرونی‏
تأثير ناپذير باشد . در حقيقت آنها اراده خوب را عبارت از اراده‏
نيرومند می‏دانستند ، معتقد بودند كه انسان با اراده‏ای
پاورقی :
. 1 تاريخ فلسفه غرب ، ص . 492
. 2 كليات فلسفه ، تأليف پاپكين و استرول ، فصل فلسفه اخلاق .

تأثير ناپذير می‏تواند آزاد بماند و مانند جزيره‏ای در قلب اقيانوسی متلاطم‏
، ثابت و پابرجا و مستقل به حيات خود ادامه دهد . می‏گفتند :
" اگر انسان اراده‏ای نيك داشته باشد و بتواند نسبت به رويدادهای‏
بيرونی بی‏اعتنا و سهل گير بماند ، وقايع خارجی نمی‏توانند شخصيت ذاتی او
را تباه سازند " ( 1 ) .
در حقيقت از نظر رواقيان ، رستگاری به شخصيت انسان بستگی دارد و
شخصيت انسان به اراده او وابسته است . رواقيان اراده خوب را اراده‏ای‏
می‏دانستند كه اولا نيرومند و تأثير ناپذير باشد و ثانيا موافق با طبيعت‏
باشد .
اپيكتتوس كه يكی از رواقيان سرشناس است می‏گويد :
" اگر هر يك از شما خود را از امور خارجی كنار كشد به اراده خويش‏
باز می‏گردد و آن را با كوشش و رياضت به پيش می‏برد و اصلاح می‏كند بدان‏
سان كه با طبيعت سازگار شود و رفيع و آزاد و مختار و بی معارض و ثابت‏
قدم و معتدل گردد ، و اگر آموخته باشد كه آن كس كه خواستار چيزی يا
گريزان از چيزی است كه در حيطه اقتدار او نيست ، هرگز نخواهد توانست‏
ثابت قدم و آزاد باشد بلكه بالضرورش بايد با آنها متغير گردد " ( 2 ) .
در حقيقت ، رواقيان آزادگی را در اراده خوب می‏دانند و اراده خوب‏
چنانكه گفتيم مشروط به دو چيز است : يكی تأثير ناپذيری از حوادث و
وقايع جهان ، و ديگر توافق و سازگاری با طبيعت .
پاورقی :
. 1 همان كتاب ، [ فصل فلسفه اخلاق ] .
. 2 همان مدرك .

آنان معتقد بودند كه خير و شر بودن حادثه‏ای برای انسان ، امری مطلق‏
نيست ، به طرز تلقی انسان از او بستگی دارد . می‏گفتند :
" اشخاص ديگر بر امور خارجی كه بر تو مؤثرند اقتدار دارند ، می‏توانند
تو را به زندان افكنند و شكنجه دهند يا برده سازند ، اما اگر تو اراده‏ای‏
نيرومند داشته باشی ، آنها بر تو اقتداری نخواهند داشت " ( 1 ) .
بدون شك ، در فلسفه رواقی جزئی از حقيقت وجود دارد . نيرومندی اراده‏
، آزادگی ، شخصيت معنوی داشتن جزئی از اخلاقی بودن است . ولی اين فلسفه‏
بيش از اندازه به درون گرائيده است و در نتيجه به نوعی دستور بی‏اعتنائی‏
و سهل انگاری می‏دهد ، اصل سخت كوشی و مقابله با حوادث و تغيير آنها در
جهت مراد و هدف در اين فلسفه مورد توجه قرار نگرفته است . انسان در
اين جهان آفريده نشده است فقط برای اينكه حالت دفاعی به خود بگيرد و
مصونيتی درونی در خود ايجاد كند كه حوادث نتواند در او تأثير نمايد ، و
آفريده نشده است كه صرفا آزاد بماند و برده و اسير جريانات واقع نشود .
بلكه علاوه براين بايد مهاجم و تغيير دهنده باشد ، يعنی آفريده شده است‏
كه خود را و جامعه را و جهان را در جهت كمال تغيير دهد .
ثانيا اين فلسفه بيش از اندازه فرد گرا است ، تمام توجهش به فرد
است ، جنبه اجتماعی ندارد . يعنی هدف اين فلسفه و اين مكتب نجات دادن‏
فرد است و بس . در اين سيستم اخلاقی عواطف باشكوه انسانی جای ندارد .
پاورقی :
. 1 همان مدرك .

ثالثا اين فلسفه به نوعی مقاومت و نوعی رضا و تسليم می‏خواند ، مقاومت‏
" البته مقاومت درونی " در برابر تأثير حوادث ( نه خود حوادث ) و
تسليم در برابر آنچه به حكم طبيعت و يا تقدير الهی چاره ناپذير است .
اراده خوب اراده‏ای است كه از طرفی مقاوم باشد و از طرف ديگر با حوادث‏
جبری و ضروری ستيزه بيهوده نكند .
ولی از نظر اخلاقی ، اين مقدار برای توجيه خوبی اراده كافی نيست . بايد
مقصدی خوب كه خوبی خود را نه از ناحيه اراده ، از ناحيه ديگر داشته و به‏
علاوه آن مقصد ، خوب فی نفسه باشد نه خوب برای من ، و به عبارت ديگر
مقصدی كه خوب مطلق باشد نه خوب نسبی در ميان باشد .
اگر معنی اخلاق ، دستور العمل زندگی باشد به معنی اينكه هر كسی برای‏
اينكه خوشتر و بهتر و نيرومندتر و با شخصيت‏تر زندگی كند بايد آن دستورها
را به كار بندد ، دستور العملهای رواقيون را می‏توان اخلاق شمرد . و اما
اگر اخلاق را به معنی رفتار با فضيلت و قابل تقديس و متعالی بدانيم ،
آنچه رواقيون گفته‏اند كافی نيست . زيرا آنچه رواقيون می‏گويند ، خوب‏
نسبی ، يعنی خوب برای همان فردی است كه به كار می‏بندد ، و حال آنكه قبلا
گفتيم كه خير و فضيلت ، آنگاه خير و فضيلت است كه نسبت به اشخاص‏
متغير نباشد .
اخلاق رواقی با اخلاق كلبی ، در بی‏اعتنائی و تأثير ناپذيری از حوادث‏
اشتراك دارند . تفاوت در اين است كه اخلاق كلبی خوبی را در بی‏نيازی‏
عملی و ترك همه چيز می‏داند و از همه چيز كناره می‏گيرد و " سگ زيستی ة
و " حيوان زيستی " را توصيه

می‏نمايد ، ولی اخلاق رواقی توصيه به كناره گيری و ترك عملی نمی‏كند ، آنچه‏
توصيه می‏كند ، بی‏تفاوت بودن در برابر اقبالها و ادبارهای حوادث است نه‏
گريز از آنها . لهذا رواقی مخالف بهره‏مندی از تمدن و مواهب حيات نيست‏
، آنچه او مخالف آن است گرفتاری و اسارت به وسيله آنها است .
كلبی مانند كسی است كه از ترس گرفتاری به يك بيماری از محيط می‏گريزد
، و اما رواقی بجای گريز از محيط بيماری ، در خود مصونيت طبی ايجاد
می‏كند . اما هيچكدام به مبارزه با بيماری دعوت نمی‏كنند .
قبلا گفتيم كه بعد از سقراط ، علاوه بر مكتب افلاطون و مكتب ارسطو ،
چهار مكتب ديگر نيز به وجود آمد كه هر كدام ، به نحوی ادامه [ مكتب ]
سقراط به شمار می‏رفتند . هر كدام از اين مكتبها در حقيقت ، شاخه‏ای از
فلسفه سقراط را تعقيب می‏كردند . آن مكتبها عبارت است از مكتب كلبيان‏
، مكتب شكاكان ، مكتب اپيكوريان و مكتب رواقيان .
از نظر تاريخی اين مكتبها همه در زمانی به وجود آمده‏اند كه دوره ادبار
يونان بوده است ، زيرا نظام دولت شهری يونان وسيله اسكندر از بين رفت‏
و با نابودی اسكندر ، نوعی بی‏نظمی و اغتشاش و ناراحتی در زندگی مردم‏
پديد آمد .
بسياری از محققان را عقيده بر اين است كه اين مكتبها همه عكس‏
العملهای مختلفی است كه فلاسفه به حكم قانون طبيعی در برابر آن مشكلات‏
ابراز داشته‏اند ، و در واقع همه اين فلسفه‏ها فلسفه

دلداری و تسلی است .
می‏گويند : مردم می‏توانند به طريق گوناگون با بدبختی و ادبار سر و كار
داشته باشند . می‏توانند تسليم آن شوند ، يا با آن بجنگند ، يا از آن‏
بگريزند ، يا آن را بپذيرند . مطابق هر يك از اين رفتارها يك نظريه‏
اخلاقی وجود دارد كه آن را توجيه می‏كند .
مكتب كلبی مكتب فرار از زندگی است ، مكتب رواقی مكتب مقاومت است‏
، اما مقاومت درونی . مكتب اپيكوريسم مكتب فرار از رنجها و پناه بردن‏
به لذتها است ، و مكتب شك ، مكتب تزلزل معيارها است كه معمولا به‏
دنبال سختيها پديد می‏آيد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: